Breve formulación da historia da deportación dos españois
Nas seguintes liñas imos tratar de expór o ocorrido cos españois que entre 1940 e 1945 sufriron a deportación a campos de concentración nazis.
Podemos dividir a estas persoas en dous grandes grupos, de acordo coa cronoloxía e as circunstancias que levaron a esa deportación.
Por unha banda, o grupo maioritario (preto do 80% do total) corresponde a quenes foron apresados nun momento máis temperán, sobre todo en 1940 aínda que tamén nos dous anos seguintes. Estas persoas tiveron en común o pasar nunha primeira fase pola condición de prisioneiros de guerra. Foran capturados no curso da campaña en que a Alemaña nazi invadiu Francia a mediados de 1940. Eran case na súa totalidade persoas que combateran en defensa da República Española e que en 1939 se viron obrigados a seguir o camiño do exilio. Na súa gran maioría, tras pasar un período en campos de prisioneiros de guerra (Stalags) foron conducidos ao campo de concentración de Mauthausen, na Austria daquela incorporada á o III Reich.
O outro grande grupo corresponde a un período posterior, xa entrado o ano 1942 e nos tempos posteriores. Trátase de españois que foran detidos en territorio de Francia, xa polas forzas alemás ou pola policía do réxime de Vichy. Normalmente esa detención resultara da implicación destas persoas en actividades contra o ocupante alemán, tanto de resistencia armada como de organización e actividades clandestinas. É, así, unha deportación como medida represiva. A diferenza do primeiro gran grupo arriba mencionado, os españois serán deportados á vez que persoas de moitas outras nacionalidades e representan unha proporción de preto do 10% respecto a a totalidade. Ademais, atopamos tamén a mulleres españolas que foron deportadas. Outra diferenza respecto a a primeira fase atopámola no destino, que xa non será exclusivamente Mauthausen, senón moitos dos principais campos do sistema concentracionario nazi: así non faltará a presenza de presos desta procedencia en Dachau, Buchenwald, Sachsenhausen, Neuengamme, ou Ravensbrück, por citar algúns dos campos.
O cativerio en Mauthausen
Respecto ao primeiro grupo, que é o maioritario, é procedente indicar que foron feitos prisioneiros pola Wehrmacht en 1940, ao estar encadrados en unidades militares do Exército francés. Na maior parte dos casos non se trataba propiamente de combatentes, senón de tropas auxiliares destinadas a distintos tipos de traballos. Con todo, aínda que se trate dunha parte minoritaria, houbo españois que optaron por un compromiso militar e foron integrados en unidades propiamente combatentes, como a Lexión Estranxeira francesa ou os chamados Batallóns de Marcha. Uns e outros acabaron tras a súa captura nos mesmos campos de prisioneiros de guerra.
Ao longo dos meses que seguen a ese primeiro internamento ten lugar a identificación por parte da GESTAPO, a policía política nazi, dos prisioneiros de nacionalidade española, que van ser separados e que pronto van ter un destino diferenciado. Así, van saír dos Stalag, xestionados polo Exército regular alemán e van pasar a un campo de concentración, baixo o control da SS.
É así como se produce a deportación a Mauthausen xa desde os primeiros días de agosto de 1940. Este campo funcionaba xa dende 1938 e ata finais de 1941 vai recibir a máis de 7000 republicanos españois.
O cativerio en Mauthausen representaba un cambio radical na situación daquelas persoas. Alí practicábase o chamado polos propios responsables nazis, exterminio mediante o traballo. Obrigábase aos presos a traballos fisicamente esgotadores; a alimentación era claramente insuficiente. Ademais, o amoreamento e as condicións hixiénicas propiciaban o xurdimento de epidemias. Os enfermos ou feridos non contaban con practicamente ningunha atención. En tales circunstancias ao cabo de poucos meses a maioría dos presos entraba nunha situación de debilidade extrema, moitas veces acompañada de todo tipo de enfermidades. A morte chegaba como culminación deste proceso, ou ben era acelerada polos malos tratos ou o asasinato mediante diversos métodos.
A mortalidade foi altísima e alcanzou unhas cotas máximas na última parte de 1941. En Mauthausen o escenario principal da eliminación dos presos -e en concreto dos españois- foi Gusen, situado apenas a cinco quilómetros do campo principal. Alí foron enviados ao longo de 1941 catro mil españois e pronto se deixaron notar as consecuencias dun réxime de vida particularmente brutal, ao que apenas unha décima parte sobreviviu. Así, en tan só un mes, novembro de 1941, morren uns 900 presos españois en Gusen. Gusen ten así un peso decisivo no balance tráxico de conxunto, segundo o cal dous terzos dos republicanos españois internados en Mauthausen pereceron.
É moi significativo que ademais do asasinato habitual mediante o xa mencionado exterminio mediante o traballo, unha parte non desbotable das vítimas por un asasinato directo. Para iso os nazis recorreron ás cámaras de gas. Así, 451 españois foron gaseados nas instalacións situadas en Hartheim, como tamén o foron presos doutras nacionalidades conducidos tanto de Mauthausen (sobre todo desde Gusen) como desde o campo de Dachau. Hartheim non dependía da Administración dos campos de concentración e resultaba doutro proxecto nazi, a denominada Acción T4, que tiña por fin a práctica da denominada eutanasia, na práctica o asasinato das consideradas polas nazis vidas indignas de ser vividas: persoas con discapacidades que eran consideradas unha carga inútil para o III Reich. Así, en 1941 a actividade de asasinato non se interrompía, senón que simplemente cambiaban as vítimas.
É importante mencionar que un dos primeiro transportes de españois a Mauthausen tivo como orixe non un campo de prisioneiros de guerra, senón un campo situado en Angulema (Francia) onde refuxiados españois, familias enteiras, foron levados á forza nun tren o 20 de agosto de 1940 ata Mauthausen, onde a súa chegada tres días máis tarde quedaron internados os homes a partir de 14 anos de idade. Quen non chegaban a esa idade e todas as mulleres foron conducidos de regreso cara á Francia ocupada e finalmente entregados na fronteira en Hendaia ás autoridades españolas.
En relación con isto compre destacarse unha das probas de que o Goberno de Franco tivo coñecemento desde moi pronto da deportación de españois a campos nazis. Xa desde o 20 de agosto de 1940 as autoridades nazis informaran aos seus homólogos franquistas das súas intencións respecto a os refuxiados de Angulema, non sen consultarlles respecto diso. Non consta que desde o réxime de Franco se emitísese resposta algunha a estes requirimentos.
É certo que o Ministerio español de Asuntos Exteriores ía pedir á súa embaixada en Berlín máis información. A resposta chegou en abril de 1941 e nela deixábase claro o ocorrido co transporte de Angulema. Ante isto, a reacción dos responsables da diplomacia franquista exprésase coas palabras anotadas polo entón Director Xeral de Europa: “Debido a que non parece conveniente facer nada en favor dos internados e ademais descoñécese quen iniciou esta xestión, arquívese.”
Isto lévanos a expor as seguintes preguntas: Cando se decidiu a deportación dos españois? E, tivo o réxime franquista algo que ver con iso?
A primeira orde explícita que coñecemos respecto a a deportación dos españois é en realidade posterior ás primeiras deportacións. Trátase dunha Circular que leva data do 25 de setembro de 1940. E establece que por decisión do propio Hitler (por orde do Führer) os chamados combatentes da España vermella (Rotspanienkämpfer) que se atopem nos Stalags serán conducidos a un campo de concentración en territorio do Reich. Parece pertinente mencionar que é xustamente na véspera da data deste documento cando Serrano Suñer, cuñado de Franco e Ministro da Gobernación, se reunía en Berlín co propio Hitler, con Himmler e algúns outros dos principais xerarcas do III Reich.
Hai outros elementos que nos axudan a perfilar máis a relación do réxime de Franco co destino dos españois deportados. Un deles é que está ben documentado que a liberación en casos moi concretos de determinados españois presos en Mauthausen fora solicitada desde Madrid por parte das autoridades españolas.
En 1945 eran preto de 9000 españois os que pasaran polos campos nazis. A maioría non ían saír con vida deles. Entre os sobreviventes foron excepción os que regresaron a España. A inmensa maioría ían establecerse definitivamente en Francia ou noutros países onde emigraron despois do seu regreso a este país terminada a Segunda Guerra Mundial. Significativamente, ata un centenar de antigos deportados españois de Mauthausen estableceuse definitivamente en Austria, moitos deles na rexión onde estaba situado o devandito campo.
Pasaron moitos anos ata que o manto do esquecemento caído sobre a traxedia deste colectivo empezou a levantarse. En non poucas ocasións mesmo algunhas familias das vítimas ían ter por vez primeira noticia da historia tráxica dos seus achegados cando xa pasaran moitas décadas. En canto ao recoñecemento público e institucional, houbo que agardar ás primeiras décadas do século XXI para que empezase a ter lugar de forma significativa.
